قشقایی ها

مردم قشقایی ترک زبان هستند و قرن هاست که در جنوب فلات ایران ساکن هستند.  اینان قبل از این که به فارس مهاجرت کنند، در دیار ماورالنهر و خراسان ساکن بوده اند و سپس به حوزه اصفهان و فارس کوچ کرده اند.

در مورد نام این ایل نوشته های گوناگونی به رشته تحریر در آمده است که اکثر آن ها به حدس و گمان و تعبیر های شخصی استوار است. و برای آشنا شدن به سوابق تاریخی برخی از این نوشته ها را با هم مرور می کنیم:

 1.     میرزا حسن فسائی صاحب فارسنامه ناصری است. وی این کتاب را در سال 1312 هجری قمری در دوره ناصرالدین شاه تقریر کرده است. او معتقد است:

«کلمه ریشه ای این نامّ، واژه ترکی "قاچ قائی" به معنی "گریخته" بوده است. " چون ایل خلج از اراضی ممالک به خاک عراق عجم آمدند گروهی از آنها فرار کرده در مملکت فارس توقف نمودند و مردمان خلج این گروه را قاچ قائی گفتند یعنی گریخته و بعد از تغییرات لفظی قشقائی شد. 

در زبان ترکی به گریخته می گویند(قچ خنده). حال چگونه این کلمه به قشقایی تبدیل شده است ذکری به میان نیامده است. من هم مدت ها در این مورد بررسی و فکر می کردم که این نویسنده چرا قشقاییان را فراری خوانده است. بعد از مدت ها مطالعه فکر می کنم که راهی برای این مطلب پیدا کرده ام که  در این نوشته به آن خواهم پرداخت.

مستشرق روس واسیلی ولادیمروویچ بارتولد در جلد چهارم دایره المعارف اسلامی در مورد کلمه قشقاقئی چنین نوسته است:

" مکان اصلی قشقائی ها نا معلوم است. در زبان ترکی غربی کلمه قاشقا به معنای خال سفید در پیشانی حیوانات مانند اسب و گوسفند و گاو و امثال آن است . همچنین این لغت به معنی پهلوان پر دل و جرات و نترس    می باشد. »شاید« کلمه قشقائی مشتقی از این کلمه باشد به خصوص اسب پیشانی سفید. بنا بر این مشکل است که ماخذ این کلمه از کاشمر یا قاچقائی را قبول کرد."

این مستشرق هم به «شاید» پناه برده است. و تنها نظرش را اعلام کرده است و مستندی ندارد.

- ظل السلطان که خود سالها والی و حاکم فارس و اصفهان بودهاست. در زندگینامه و خاطرات خود که به  " تاریخ مسعودی" معروف است در مورد قشقائی ها چنین نوشته است: .......... این قشقائیان همان کاشغریان اند. قرا تاتارها که به حکم سلطان محمد خوارزمشاه برای تقویت اتابک به فارس آمدند. چون در نوشتجات ترکی اغلب به جای قاف،کاف رااستمعال می کنند و معمول است در نوشتجات آنها، و می نویسند. این کاشغریها بعد از اینکه متوطن فارس شدند. فارسیان به معمول زبان خود کاف را انداخته قاف را استعمال کردند. قشقری گفتندازکثرت استعمال قشقائی شدند."

ظل السلطان هم از کاشغر به قاشقر رسیده است که از آنجا نیز به قاشق آیی خاتمه داده است.

-حاج میرزا محمد  جعفر خورموجی در حقایق الاخبار ناصری در ذیل وقایع سال ۱۲۶۷ هجری قمری در مورد قشقائیان نوشته است: "وجه تسمیه ایشان به قشقایی آنچه از آثار و سیر ظاهر و آشکار میشود این است که این طایفه از ترکمانان   " دشت قُبچاق " بوده و با " اتابکان سُلغُری " به این مرز و بوم به اتفاق آمده اند ،چون از تیره " طایفه یَموت " که مسمی به " قشقه " میباشند لهذا به قشقایی مسمی شدند ".

این نوشته به طایفه یموت که معروف به قشقه بوده اند اشاره دارد اما بررسیها نشان می دهد که در میان طایفه یموت از نام قشقه یادی نشده است.

ما به همین چند فقره بسنده می کنیم، چون بقیه نوشته ها کمتر از اینان به موضوع نزدیک هستند. و ما برای بررسی موضوع از نوشته فسایی شروع می کنیم که چرا وی قشقاییان را «فراری» نامیده است.

مهاجرت ترکان به فارس

مهمترین دوره مهاجرت ترکان به ایران با آمدن سلجوقیان آغاز میشود. ولی قبل از مهاجرت سلجوقیان ، ترکان غز در ایران پراکنده بودند۰ تعدادی از این ترکان در ری ونواحی آن اطراق داشتند که به آنها  ترکان "غز عراقی" گفته میشد. این تاریخ مصادف  با سالهای قبل از ۳۹۶ هجری قمری(385 شمسی) است.

این گروه از ترکان که شامل طایفه خلج وترکان غز بودند که در نواحی خراسان و نزدیکیهای مرو نشیمن داشتند. که توسط سلطان محمود به خراسان آورده شده بودند ولی به علت ظلم و ستمی که بر آنها وارد میشد ناگزیر از مهاجرت (فرار) شدند و روانه کرمان واز انجا به سپاهان (اصفهان ) روی آورده بودند.  و گروهی از آنان نیز به سوی آذربایجان رهسپارشدند  . 

نوشته فسایی مربوط به این مورد تاریخی است و به همین دلیل، در فارس به این ترکان،«فراری» می گفتند. چون از دست سلطان مسعود (فرار ) کرده بودند. اما با سپری شدن زمان آنها نام اصلی خود را که همان قشقایی و خلج بود باز یافته اند. و گروهی از آنان که به آذربایجان رفته بودند نیز در تاریخ نام برده شده است از جمله:

مرحوم مشیرالدوله پیر نیا در تصحیح تواریخ کل نژادهای ایران۰ تحقیقات وسیعی بعمل آورده در این مورد می نویسد:

  " ایل قشقائی از ایلات قفقاز است که هنوز هم قریب بیست هزار خانوار در بند قفقاز بنام "کشکائی" موجود و ساکن می باشند و حتی در یک قسمت از کوه وکمر در بند قفقاز به لفظ ترکی حجاری شده است که ترجمه آن چنین است. ( در اینجا می نشینند ایلات کشکائی)."..

ترکان خلج که در حال حاضر عضوی از طوایف تشکیل دهنده ایل قشقائی هستند همراه این ترکان بوده اند.

- سعید نفیسی در تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در جلد اول صفه ۱۸ چنین آورده است:

 " پیوستگی ترکان غربی با یکدیگر به اندازه ای است که هنوز طوایفی بنام قشقائی که ضبط درست آن قاشقایی است ،در دورترین نقاط شمالی قلمرو ترکان غربی هستند وهمین نام در میان ترک زبانان جنوب ایران دیده می شود. آهنگها و سرودهائی هم هست که هر دو گروه با این همه مسافت و بیش از سیصد سال زمانی که در میان شان هست هنوز می خوانند و تغنی می کنند"

 با این مقدمه می خواهیم بدانیم که چرا به این قوم «قشقایی» گفته می شود؟

١- قشقا) سرزمینی است در ترکستان قدیم که در حال حاضر در ازبکستان واقع است و نام رسمیش (ایالت قشقه دریا) می باشد . در تاریخ ایران نیز نام سرزمین قشقا در کتاب تاریخ حبیب السیر ثبت است.

٢- یک زبان نیز به نام زبان ترکان «کشکا» نیز در همین وادی موجود است که درست آن همان قشقا است ولی چون کتاب به زبان انگلیسی بوده است و به دلیل این که انگلیسی زبان ها «ق» ندارند و به جای آن K  و یا Q استفاده می نمایند به جای قشقا – کشکا ترجمه یا خوانده شده است.

٣-یک رود بزرگی نیز به نام «قشقا دریا" در همین ازبکستان و در ابالت قشقا دریا وجود دارد که شهرک ها و روستاهای دور و نزدیک آن را ترکان تشکیل می دهند و به نام ترکان قشقه ای معروف هستند.

بنا بر این آیا بهتر نیست که ما سرزمین اولیه این قوم را این دیار قشقا بدانیم  و مردم آن را ترکان قشقایی بنامیم؟؟؟ که به دیار خراسان کوچ کرده و سپس به فارس آمده اند؟

 اما از چه زمان ترکان قشقایی به فارس آمده اند؟

چنانچه اشاره کردیم این ترکان همان گروهی هستند که سلطان مسعود غزنوی آنان  را در خراسان آزار و اذیت نموده و آنها از دست این سلطان غزنوی که خود نیز ترک نژاد بود ناگزیر به فرار به سوی سپاهان شدند. و این تاریخ مصادف با سال 396 هجری قمری و برابر با 385 شمسی است. بنا بر این اگر قشقاییان همین گروه یا در میان آن ها بوده باشند باید تاریخ مهاجرت آن ها به اصفهان و دامنه های زاگروس مصادف با همین سال باشد. یعنی بیش از یک هزار سال پیش.

به علاوه قدیمی ترین سندی که نام قشقایی را بر خود دارد نوشته ای است در تاریخ جامع التواریخ حسنی است که به نقل از آن ایرج افشار می نویسد:

«تا آنجا که من دست یافته ام قدیمی ترین متن فارسی که نام قشقائی را به عنوان عشیره در بر دارد کتاب جامع التواریخ حسنی، تالیف تاج الدین حسن ابن شهاب یزدی، از سال ۸۵۵-۸۵۷ هجری(831 تا 833 شمسی) است. در قسمتی که به احوال باز ماندگان و شاهزادگان تیموری اختصاص دارد  ذیل اطلاع در باره حکومت سلطان ابراهیم در شیراز اینطور نوشته است:

" بای قره چون به حوالی شیراز رسید سلطان ابراهیم لشگر بیرون آورده مصاف دادند. لشکریان ابراهیم غیبت نمودند و سلطان ابراهیم هزیمت یافته به ابر قوه آمد و بای قره پادشاه شد. بر حسب قرار چون به گندمان رسید احشام قشقائی معلوم کردند و اورا گرفته پیش امیر زاده رستم بردند. او اعلام سریر اعلی کرد."این واقع مربوط به سال ۵۴۳ هجری قمری (528 شمسی ) است.(گندمان از سرزمین های ایل نشینان دره شوری در میان ترکان قشقایی است.)

احتمال قریب به یقین این است که ترکان قشقایی از سرزمین قشقا قرن ها قبل کوچیده و به همراه غزان به دیار ماوراء النهر و از آن جا به خراسان رهسپار شده اند و در سالهای 390 تا 400 هجری قمری (380 تا 390 شمسی) به فارس کوچ کرده اند.

قشقایی ها...